World Pulses Day 2024 : ਅੱਜ ਮਨਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ 'ਵਿਸ਼ਵ ਦਾਲਾਂ ਦਿਵਸ', ਇਸ ਮੌਕੇ ਜਾਣੋ ਦਾਲਾਂ 'ਚ ਕੀ-ਕੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ?

World Pulses Day 2024: ਦਾਲਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਸਰੋਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਰੰਗਦਾਰ ਦਾਲਾਂ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤੀ ਰਸੋਈ ਦਾ ਅਹਿਮ ਹਿੱਸਾ ਹਨ, ਇਹ ਭਾਰਤੀ ਭੋਜਨ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਵਧਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇੱਕ ਸਿਹਤਮੰਦ ਭੋਜਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੋਡੀਅਮ ਅਤੇ ਚਰਬੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਘੱਟ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਸਰੀਰ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤ ਦਾਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਗਲੂਟਨ ਮੁਕਤ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਗੰਭੀਰ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਪੀੜਤ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਖੁਰਾਕ ਵਿੱਚ ਦਾਲਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਜਲਦੀ ਠੀਕ ਹੋ ਸਕਣ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਦਾਲਾਂ ਦੇ ਕਈ ਫਾਇਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਸੇਵਨ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਘੱਟ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਵ ਦਾਲਾਂ ਦਿਵਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸਾਲ 2018-19 ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਪੋਸ਼ਣ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਦਾਲਾਂ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਸੇਵਨ ਦੇ ਲਾਭਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ, ਹਰ ਸਾਲ ਵਿਸ਼ਵ ਦਾਲਾਂ ਦਿਵਸ ਯਾਨੀ ਵਿਸ਼ਵ ਦਾਲਾਂ ਦਿਵਸ 10 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਥੀਮ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਟੀਚਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਕੇ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਦਾਲਾਂ ਪੌਸ਼ਟਿਕਤਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਸਹਾਇਕ ਹਨ
ਵਿਸ਼ਵ ਦਾਲਾਂ ਦਿਵਸ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦਾ ਮੁੱਖ ਟੀਚਾ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿੱਚ ਦਾਲਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣਾ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਗਰੀਬੀ ਅਤੇ ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਤੋਂ ਪੀੜਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ। ਦਾਲਾਂ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਿਹਤ ਲਾਭ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਸਗੋਂ ਦਾਲਾਂ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।

ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਫ਼ਸਲ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਚਾਰਾ ਦੁਧਾਰੂ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨ ਘੱਟ ਲਾਗਤ 'ਤੇ ਦਾਲਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਕਰਕੇ ਮੁਨਾਫਾ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਸਾਲ 2023 ਦੀ ਥੀਮ ਵਿੱਚ ਦਾਲਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਲਾਭਾਂ ਨੂੰ ਐਡਜਸਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਵ ਦਾਲਾਂ ਦਿਵਸ 2023 ਦਾ ਥੀਮ 'ਟਿਕਾਊ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਦਾਲਾਂ' ਹੈ।

ਖੇਤੀ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਲਈ ਵਰਦਾਨ
ਖੇਤੀ ਮਾਹਿਰਾਂ ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਹੋਰ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦਾਲਾਂ ਸਿੰਚਾਈ 'ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਿਰਭਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ। ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਕਿਲੋ ਬੀਫ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ 13,000 ਲੀਟਰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਖਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਦਾਲਾਂ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਸਿਰਫ਼ 1,250 ਲੀਟਰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਦਾਲਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਲਈ ਵੱਖਰੀ ਸਿੰਥੈਟਿਕ ਖਾਦ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਜੇਕਰ ਕਿਸਾਨ ਚਾਹੁਣ ਤਾਂ ਖੇਤੀ ਦੇ ਖਰਚੇ ਘਟਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਹੀ ਦਾਲਾਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਬਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਵਧੀਆ ਕੀਮਤਾਂ 'ਤੇ ਵਿਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਦਾਲਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਫਿਕਸੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਦਦਗਾਰ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਕਿਸਾਨ ਸਹੀ ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ ਅਪਣਾ ਕੇ ਦਾਲਾਂ ਦੀ ਅੰਤਰ ਫ਼ਸਲੀ ਯਾਨੀ ਸਹਿ-ਫ਼ਸਲੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਤਾਂ ਉਹ ਖੇਤੀ ਦੀਆਂ ਕਈ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਆਮਦਨ ਵਧਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।
 
ਦਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ?
ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਦਾਲਾਂ ਇੱਕ ਫਲ਼ੀਦਾਰ ਫਸਲ ਹੈ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ 'ਤੇ ਉੱਗਣ ਵਾਲੀਆਂ ਫਲੀਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਪੋਸ਼ਣ ਭਰਪੂਰ ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਦਾਲਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦਾਲਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸੁੱਕੇ ਮਟਰ, ਸੁੱਕੀ ਫਲੀਆਂ, ਲੂਪਿਨ, ਦਾਲਾਂ ਅਤੇ ਛੋਲੇ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਆਕਾਰਾਂ, ਕਿਸਮਾਂ, ਰੰਗਾਂ ਅਤੇ ਕਿਸਮਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਖਪਤ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਦਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਕੀਆਂ ਫਲੀਆਂ, ਮਟਰ ਅਤੇ ਦਾਲਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।

ਦਾਲਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਕਿੱਥੇ ਹੈ?
ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਖੇਤੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦੇਸ਼ ਹੈ। ਹੋਰ ਖੇਤੀ ਜਿਣਸਾਂ ਵਾਂਗ, ਭਾਰਤ ਵਿਸ਼ਵ ਦਾਲ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਅੱਗੇ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿੱਚ ਦਾਲਾਂ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦਾ 24 ਫ਼ੀਸਦੀ ਹਿੱਸਾ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤੀ ਮਿੱਟੀ ਤੋਂ ਹੀ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਦਾਲਾਂ ਦੀ ਖਪਤ ਵੱਧ ਰਹੀ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇੱਥੋਂ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦਾਲਾਂ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਵੀ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।

ਸਾਲ 2022 ਤੱਕ ਦੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਨੇ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਦਾਲਾਂ ਦੀ ਉਤਪਾਦਕਤਾ 140 ਲੱਖ ਟਨ ਤੋਂ ਵਧ ਕੇ 240 ਲੱਖ ਟਨ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਲ 2019-20 ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਸਿਰਫ 23.15 ਮਿਲੀਅਨ ਟਨ ਦਾਲਾਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਵਿਸ਼ਵ ਦਾਲਾਂ ਦਾ 23.62 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਸੀ, ਪਰ ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਦਾਲਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਦਾਲਾਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਲਗਾਤਾਰ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਇਸ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਇਸ ਤੱਥ ਤੋਂ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਲ 2020-21 ਦੌਰਾਨ ਭਾਰਤ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ 296,169.83 ਮੀਟ੍ਰਿਕ ਟਨ ਦਾਲਾਂ ਦਾ ਨਿਰਯਾਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 2,116.69 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਕੀਤਾ।